Ο Μαρξ και η Ιστορία

Σήμερα συμπληρώνονται 142 χρόνια από τον θάνατο του Καρλ Μαρξ. Στις 14 Μαρτίου 1883, η πολυτάραχη και τόσο δημιουργική ζωή του γερμανού στοχαστή  φτάνει στο τέλος της. Ο επιστήθιος φίλος του Φρίντριχ Ένγκελς τον αποχαιρετά χαρακτηρίζοντάς τον στον επικήδειο λόγο του ως «τον πιο συκοφαντημένο άνθρωπο της εποχής του.

Ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) είδε την Ιστορία ως μια διαλεκτική διαδικασία, στην οποία εσωτερικές δυνάμεις προκαλούν μεταβολή και τροποποίηση της συνολικής οικονομίας.

Η μεταβολή αυτή, που κινεί την Ιστορία, είναι το αποτέλεσμα της...

αντίφασης ανάμεσα σε μία θέση και την αντίθεση της. Η σύνθεση της θέσης και της αντίθεσης δημιουργούν μια νέα θέση, μια νέα μορφή. Έτσι ξεκινά εκ νέου η ίδια διαδικασία, η διαλεκτική διαδικασία.

Αυτή η διαλεκτική διαδικασία αντανακλάται σε αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «τρόπο της παραγωγής», το σύνολο δηλαδή των σχέσεων ανάμεσα σε αυτούς που έχουν την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και σε εκείνους που τα χρησιμοποιούν.

Ως γνωστόν, η ανάλυση του Μαρξ επικεντρώθηκε στο καπιταλιστικό σύστημα. Εκεί κυριαρχεί η δύναμη του κεφαλαίου, υπάρχει πλήρης διαχωρισμός της εργασίας από την εργατική δύναμη, δηλαδή ο εργάτης αποξενώνεται από τα μέσα παραγωγής και ως επακόλουθο έρχεται η ταξική πάλη.

Ο Μαρξ σημείωσε έναν αριθμό σταδίων στην εξέλιξη της οικονομικής ιστορίας (και γι’ αυτό η θεωρία του εντάσσεται στις εξελικτικές σταδιακές θεωρίες), καθένα από τα οποία οδηγεί στο επόμενο, μέσα από την κατάρρευσή του, λόγω εγγενών εσωτερικών αντιθέσεων.

Στις κοινωνίες που δεν έχει επικρατήσει ο καπιταλισμός, δεν υπάρχει η ελεύθερη εργασία και η ανταλλαγή της ελεύθερης εργασίας με χρήμα. Επίσης, δεν υφίσταται διαχωρισμός της ελεύθερης εργασίας από τις αντικειμενικές συνθήκες της πραγματοποίησής της, δηλαδή από τα μέσα και το αντικείμενο της εργασίας.

Ως εκ τούτου, στο πρώτο προκαπιταλιστικό στάδιο ο Μαρξ παρατηρεί την ύπαρξη της «ελεύθερης μικρής γαιοκτησίας και της κοινής ιδιοκτησίας γης». Ο εργάτης ήταν ιδιοκτήτης και «κύριος των συνθηκών της πραγματικότητάς του», ενώ σκοπός της εργασίας ήταν η επιβίωση ή η διατήρηση του ατόμου και της οικογένειας.

Οι τύποι κατοχής γης στο πρώτο προκαπιταλιστικό στάδιο ήταν, η ανατολική κοινότητα στην οποία συνυπήρχαν ιδιωτική και κοινή ιδιοκτησία (ασιατική φυλετική ιδιοκτησία), το αρχαίο κοινωνικό σύστημα κρατικής ιδιοκτησίας και ο γερμανικός ή ο τύπος της φεουδαρχικής κτηματικής ιδιοκτησίας.

Αν και διαφορετικός ο ένας από τον άλλο, οι τρεις αυτοί τύπου είχαν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά:

1. Έγγειος ιδιοκτησία και αγροτική παραγωγή αποτελούσαν τις βάσεις της οικονομίας και το αντικείμενο της παραγωγής αποτελούσε αξία χρήσεως, σε αντίθεση με την παραγωγή ανταλλακτικών αξιών.

1. Η γη ιδιοποιήθηκε «όχι μέσω εργασίας, αλλά ως η προκαταρκτική συνθήκη εργασίας», την οποία το άτομο θεωρούσε απλώς ως δική του.

1. Η πραγματική ύπαρξη της κοινότητας προσδιοριζόταν από τον τύπο της ιδιοκτησίας των αντικειμενικών συνθηκών εργασίας.

1. Η εξέλιξη εξαρτήθηκε από την επιτυχημένη αναπαραγωγή και διατήρηση της σχέσεως ανάμεσα στο άτομο και την κοινότητα.

Τα όρια όμως σύντομα ξεπεράστηκαν. «Ο στόχος όλων αυτών των κοινωνιών είναι η διατήρηση τους, δηλαδή η παραγωγή ατόμων, που ως ιδιοκτήτες συνιστούν τις κοινωνίες, κατά τον ίδιο αντικειμενικό τρόπο υπάρξεως[…] Η αναπαραγωγή όμως αυτή ταυτόχρονα αποτελεί αναγκαστικά νέα παραγωγή και την καταστροφή του παλιού τύπου», έγραφε ο Μαρξ. Όπου εγκαθιδρύθηκε η ιδιωτική ιδιοκτησία «δημιουργήθηκαν ήδη συνθήκες που επιτρέπουν στο άτομο να χάσει την περιουσία του». Μια τέτοια διάλυση συνεπαγόταν και τη διάλυση της σχέσεως προς το χώμα –τη γη ή το έδαφος- ως φυσική συνθήκη παραγωγής» και κοινής ιδιοκτησίας. Οι μεταβολές αυτές θεωρήθηκαν από τον Μαρξ ως μέρος της ιστορικής διαδικασίας, που ήταν αποτέλεσμα των εσωτερικών αντιθέσεων των οικονομικών αυτών σχηματισμών. Η διάλυση της σχέσης προς τη γη, πρόκειται για αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «ιστορική κατάσταση Νο 1».
Η ιστορική διαδικασία Νο 2 αρνήθηκε τη σχέση προς τα εργαλεία της εργασίας. Μια τρίτη μορφή, όμως, μπορούσε να υπάρξει, στην οποία ο άνθρωπος δεν είχε την ιδιοκτησία ούτε της γης ούτε των εργαλείων εργασίας, αλλά μόνο των μέσων συντήρησης. Στη χειρότερή της έκφραση η συνθήκη αυτή οδήγησε στη δουλεία και τη δουλοπαροικία, που και οι δύο τους βασίζονταν στην κυριαρχία.
Ακολούθως, η διάλυση των παλιών μορφών οδήγησε βαθμιαία στην καπιταλιστική τάξη πραγμάτων, στην οποία το κεφάλαιο ενοποίησε την εργασία και τα εργαλεία της εργασίας που είχαν αποξενωθεί.
Η ανάλυση του Μαρξ για το καπιταλιστικό σύστημα και τη διαδικασία της μεταβολής του ήταν περισσότερο λεπτομερειακή και συστηματική από ό, τι των προκαπιταλιστικών περιόδων και βασιζόταν  σε ένα σύστημα σχέσεων, που προϋπέθεσε για κείνη τη μορφή της οικονομίας.

Το υπόδειγμα αυτό βασίστηκε στην εργασιακή θεωρία της αξίας, στην ανταγωνιστική λογική της οικονομίας της αγοράς, στη συμπεριφορά μεγιστοποιήσεων των εργοδοτών και στην απουσία ισχυρών θεσμών που να αντιστέκονται στη δύναμη της αγοράς. Η ανάλυσή του μπορεί να ιδωθεί μόνο ως μια θεμελίωση της προκριθείσας θεωρίας του, σύμφωνα με την οποία η οικονομική μεταβολή εξαρτάται από τις εσωτερικές αντιθέσεις του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, όπως τελικά αντιπροσωπεύονται στον ταξικό αγώνα.
Μαρξ και νομοτέλεια

Για τον Μαρξ, στη σφαίρα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και του αντίστοιχου κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας εντοπίζονται οι απαρχές μια ιστορικής δυναμικής που εκτυλίσσεται κατ’ αναγκαιότητα και οδηγεί έτσι στην ανατροπή του καπιταλισμού και στη διαμόρφωση του κομμουνιστικού κοινωνικού σχηματισμού.

Πρόκειται ουσιαστικά για ένα δόλο της παραγωγής, που όπως ο καντιανός δόλος της Φύσης και ο χεγκελιανός δόλος του Λόγου, συνίσταται στην εκμετάλλευση των ειδικών σκοπών και συμφερόντων, προκειμένου να οδηγηθεί η Ιστορία προς την πραγμάτωση του καθολικού, και, ειδικότερα στην περίπτωση του Μαρξ, προκειμένου να οδηγηθεί η προ-Ιστορία της ανθρωπότητας προς την έκβασή της, δηλαδή προς τον κομμουνισμό ως αφετηρία της αληθινής Ιστορίας της ανθρωπότητας.

Δηλαδή, η ίδια η αστική τάξη, στην προσπάθειά της να προωθήσει και να πραγματώσει το ειδικό/ταξικό συμφέρον της, προετοιμάζει, ασφαλώς ακούσια, την υπέρβασή της. Διαμορφώνει τους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς όρους της μετάβασης από το καπιταλιστικό παρόν στο κομμουνιστικό μέλλον της παγκόσμιας κοινωνίας.
Ο κομμουνισμός, λοιπόν, προτείνεται από τον Μαρξ ως «η λύση του αινίγματος της Ιστορίας» ή αλλιώς ως «το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας […], και γι’ αυτό τον λόγο (ως) η πλήρης αποκατάσταση του ανθρώπου στον εαυτό του ως κοινωνικής, δηλαδή, ανθρώπινης ύπαρξης».
Αν όμως, σύμφωνα με τον Καρλ Μαρξ, η ίδια η Λογική της παραγωγικής διαδικασίας οδηγεί νομοτελειακά την Ιστορία προς την κομμουνιστική στιγμή της, τότε μπορεί να προβληθεί το επιχείρημα ότι το επαναστατικό υποκείμενο δεν είναι ελεύθερο να επιλέξει ανάμεσα σε ιστορικές εναλλακτικές, αλλά εξωθείται αναπόφευκτα, σαν από θεϊκό πλάνο, στην κομμουνιστική επανάσταση.

Η μετάβαση από την καπιταλιστική κοινωνία σε μια κομμουνιστική κοινωνία χωρίς κράτος και τάξεις, διαμεσολαβημένη αναπόφευκτα από την δικτατορία του προλεταριάτου -ανεξάρτητα από το όποιο περιεχόμενο και τις επιμέρους μορφές που μπορεί να προσλάβει αυτό το ιδιόμορφο μεταβατικό καθεστώς-  προβάλλεται από τον Μαρξ με όρους νομοτέλειας.

Πάντως, ακόμη κι αν ο Μαρξ έβλεπε όντως την Ιστορία μέσα από ένα αυστηρά ντετερμινιστικό πρίσμα, δηλαδή ως προέκταση της Φύσης, πρέπει επίσης να εκτιμηθεί ότι στο πλαίσιο της μαρξιστικής θεωρίας η ίδια η Φύση αντιμετωπίζεται ταυτόχρονα και ως κοινωνικό και ιστορικό προϊόν.
 Της Κατρίν Αλαμάνου
Πηγές:
-Elias, Tuma H, Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία-από το 10ο αιώνα ως σήμερα, τόμος 1, Gutemberg, Αθήνα, 1998, σ. 54-66.
-Χρύσης, Αλέξανδρος Α, Φιλοσοφία της Ιστορίας-Εισαγωγικές προσεγγίσεις από τους αρχαίους στον Marx, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2004, σ. 207-233.

πηγη sibilla-gr