Τα μαθήματα της Βαϊμάρης

Από την ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, το 1949, και εξής, οι Γερμανοί κοιτάζουν πίσω με ανησυχία την κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, και την άνοδο του ναζισμού. Ομως με πολλές από τις δημοκρατίες του κόσμου υπό πίεση και τον αυταρχισμό σε άνοδο, πρέπει όλοι να προσέξουμε τα μαθήματα αυτής της περιόδου.
1 Καταρχήν, το γεγονός ότι τα οικονομικά σοκ αποτελούν πρόκληση για όλες τις κυβερνήσεις, παντού και πάντα. Η οικονομική ανασφάλεια και η δυσπραγία πείθουν τους πολίτες πως οποιοδήποτε καθεστώς πρέπει να είναι καλύτερο από το σημερινό.

2 Ενα δεύτερο κρίσιμο μάθημα είναι πως σε ακραίες οικονομικά συνθήκες, το αναλογικό εκλογικό σύστημα μπορεί να κάνει την κατάσταση χειρότερη. Οταν η πολιτική σκηνή μιας χώρας είναι κατακερματισμένη, το αναλογικό σύστημα έχει περισσότερες πιθανότητες να παραδώσει μια ασυνάρτητη εκλογική πλειοψηφία, αποτελούμενη συνήθως από κόμματα της ακροαριστεράς και της ακροδεξιάς που θέλουν να απορρίψουν «το σύστημα», αλλά συμφωνούν σε λίγα άλλα πράγματα.

3 Το τρίτο μάθημα, είναι πως τα δημοψηφίσματα είναι επικίνδυνα, ιδιαίτερα όταν το εκλογικό σώμα έχει μικρή εμπειρία από αυτά. Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης οι Εθνικοσοσιαλιστές είχαν ουσιαστικά εξαφανιστεί το 1929. Τη χρονιά εκείνη, ωστόσο, το κόμμα κατάφερε να επανέλθει με την εκστρατεία που έκανε στο θυελλώδες δημοψήφισμα για τις μεταπολεμικές αποζημιώσεις.

4 Τέταρτον, η πρόωρη διάλυση ενός Κοινοβουλίου, όταν δεν το απαιτεί ο νόμος, είναι, στην καλύτερη περίπτωση, επικίνδυνη. Ακόμα και μία ψηφοφορία που δημιουργεί τη βάση για νέες εκλογές μπορεί να ερμηνευθεί ως παραδοχή ότι η δημοκρατία έχει αποτύχει. Τον Ιούλιο του 1932, οι Ναζί κέρδισαν το μεγαλύτερο ποσοστό της ψήφου (37%) σε ελεύθερες αλλά αχρείαστες εκλογές.

5 Πέμπτον, τα Συντάγματα δεν προστατεύουν απαραίτητα το σύστημα. Το Σύνταγμα της Βαϊμάρης ήταν σχεδόν τέλειο. Οταν όμως αναπάντεχα γεγονότα ερμηνεύονται ως έκτακτες ανάγκες που επιβάλλουν ένα εξωδικαστικό πλαίσιο, οι συνταγματικές δικλίδες προστασίας διαβρώνονται γρήγορα. Και οι εχθροί της δημοκρατίας μπορούν να υποθάλψουν τέτοια γεγονότα.

6 Αντιστοίχως, ένα έκτο μάθημα είναι πως οι λομπίστες των επιχειρήσεων μπορεί να παίξουν ολέθριο παρασκηνιακό ρόλο υπονομεύοντας τη συμφωνία ανάμεσα σε Κοινοβουλευτικές Ομάδες.

7 Εβδομον, μια πολιτική κουλτούρα στην οποία οι ηγέτες δαιμονοποιούν τους αντιπάλους διαβρώνει τη δημοκρατία. Στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, το μοτίβο αυτό ξεκίνησε πριν γίνουν σημαντική δύναμη οι Ναζί. Το 1922, ο υπουργός Εξωτερικών Βάλτερ Ράτεναου δολοφονήθηκε, αφού πρώτα μπήκε στο στόχαστρο μιας δριμείας, συχνά αντισημιτικής, εκστρατείας μίσους από την εθνικιστική Δεξιά.

8Το όγδοο μάθημα είναι πως η οικογένεια του προέδρου μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη. Στη Βαϊμάρη, ο γηραιός στρατάρχης Πάουλ φον Χίντενμπουργκ εξελέγη πρόεδρος το 1925 και επανεξελέγη το 1932. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930, όμως, έπειτα από αρκετά μικρά εγκεφαλικά, υπέφερε από άνοια, και ο αδύναμος και ανίκανος γιος του, Οσκαρ, ήλεγχε απολύτως την πρόσβαση σε εκείνον. Το αποτέλεσμα ήταν ότι κατέληξε να υπογράφει οποιαδήποτε συμφωνία του παρουσίαζαν.

9 Ενατον, μια «αντισυστημική» ομάδα δεν χρειάζεται ευρεία πλειοψηφία για να ελέγχει την πολιτική σκηνή, ακόμα και σε ένα αναλογικό σύστημα. Το μεγαλύτερο ποσοστό που πήραν ποτέ οι Ναζί ήταν 37%, τον Ιούλιο του 1932· σε άλλες εκλογές που πραγματοποιήθηκαν εκείνο τον Νοέμβριο, το έρεισμά τους μειώθηκε στο 33%. Δυστυχώς, η πτώση αυτή έκανε τα άλλα κόμματα να υποτιμήσουν τους Ναζί.

10 Δέκατο και τελευταίο μάθημα: οι κυβερνώντες μπορεί να επιβιώσουν εξαγοράζοντας τη δυσαρεστημένη μάζα για κάποιο διάστημα, αλλά όχι για πάντα. Την εποχή της Βαϊμάρης, το γερμανικό κράτος παρείχε γενναιόδωρη κοινωνική στέγαση, τοπικές κυβερνητικές υπηρεσίες, αγροτικές και βιομηχανικές επιδοτήσεις και έναν μεγάλο δημόσιο τομέα· χρηματοδοτούσε όμως αυτές τις δαπάνες με χρέος.

Ο Χάρολντ Τζέιμς είναι καθηγητής Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, συνεργάτης του Center for International Governance Innovation και συγγραφέας πολλών βιβλίων
πηγη